लहानपणापासूनच तुकाराम महाराजांचे अभंग आणि त्यांच्या ओघवत्या शब्दांनी मला आकर्षित केले आहे. प्रत्येक अभंगात लपलेला गूढार्थ, भक्तीचा मार्ग आणि जीवनाचे खरे रहस्य उलगडणारी शिकवण, हे सगळं मला नेहमीच भावलं. त्यामुळेच आज मी तुम्हाला तुकाराम महाराजांच्या एका खास अभंगाचा अर्थ आणि त्याचे महत्त्व सांगायला उत्सुक आहे.
या अभंगातून जीवनाच्या गूढतेचा उलगडा होतो आणि भक्तीच्या मार्गावर चालण्यासाठी आवश्यक असलेल्या गुणांचा विचार मांडला आहे. तुकाराम महाराजांनी आपल्या साध्या, पण प्रभावी शब्दांत, जीवनातील असंख्य पापं, अहंकार, आणि कुमती नष्ट करण्याचा मार्ग दाखवला आहे. त्यांच्या शिकवणीने माझ्या मनाला जी शांती आणि समाधान मिळते, तीच अनुभूती तुम्हालाही मिळावी, हाच या लेखामागचा उद्देश आहे.
चलातर, एकत्रितपणे या अभंगाचा अर्थ जाणून घेऊया आणि त्यातील संदेश आपल्या जीवनात कसा लागू करू शकतो, हे समजून घेऊया.
तुकाराम महाराजांनी लिहिलेले बारा अभंग विशेषतः प्रसिद्ध आहेत. हे अभंग त्यांच्या भक्तीभावनांचे सार समजले जातात. या बारा अभंगांचा नियमित पाठ करणे आणि त्यांचा अर्थ समजून घेणे भक्तांसाठी एक महत्त्वाचा धार्मिक अनुभव असतो.
तुकाराम महाराजांचे बारा अभंग व अर्थ
जन्‍माचें ते मूळ पाहिले शोधून । दु:खासी कारण जन्म घ्यावा ॥१॥
पापपुण्‍य करुनि जन्‍मा येतो प्राणी । नरदेहा येवूनी हानि केली ॥२॥
रजतमसत्‍व आहे ज्‍याचे अंगी । याची गुणी जग वाया गले ॥३॥
तम म्हणजे काय नरकचि केवळ । रज तो सबळ मायाजाळ ॥४॥
तुका म्हणे येथे सत्‍वाचे सामर्थ्‍य । करावा परमार्थ अहर्निशी ॥५॥अहर्निश सदा परमार्थ करावा । पाय न ठेवावा आडमार्गी ॥१॥
आडमार्गी कोणी जन ते जातील । त्‍यातुनि काढील तोचि ज्ञानी ॥२॥
तोचि ज्ञानी खरा तारी दुजीयासी । वेळोवेळा त्‍यासी शरण जावे ॥३॥
आपण तरेल नव्‍हे ते नवल । कुळे उध्‍दरील सर्वांची तो ॥४॥
शरण गेलियाने काय होते फळ । तुका म्हणे कुळ उध्‍दरीले ॥५॥उध्‍दरीले कुळ आपण तरला । तोचि एक झाला त्रेलोक्‍यात ॥१॥
त्रेलोक्‍यत झाले द्वेतचि निमाले । ऐसे साधियले साधन बरवें ॥२॥
बरवें साधन सुखशांती मना । क्रोध नाही जाणा तिळभरी ॥३॥
तिळभरी नाही चित्तासि तो मळ । तुका म्हणे जळ गंगेचे ते ॥४॥जैसी गंगा वाहें जैसे त्याचे मन । भगवंत जाण तया जवळी ॥१॥
त्याचे जवळी देव भक्ति भावे उभा । स्वानंदाचा गाभा तया दिसे ॥
तया दिसे रुप अंगुष्‍ठ प्रमाण । अनुभवी खुण जाणति हे ॥३॥
जाणती हे खूण स्‍वात्‍मानुभवी । तुका म्हणे म्हणे पदवी ज्याची त्याला ॥४॥ज्याची त्याला पदवी इतरां न साजे । संताला उमजे आत्‍मसूख ॥१॥
आत्‍मसूख घ्‍यारे उघडा ज्ञानदृष्‍टी । याविण चावटी करु नका ॥२॥
करु नका काही संतसंग धरा । पूर्विचा जो दोहरा उगवेल ॥३॥
उगवेल प्रारब्‍ध संतसंगे करुनी । प्रत्‍यक्ष पुराणी वर्णियेले ॥४॥दोष हे जातील अनंत जन्‍मीचे । पाय त्या देवाचे न सोडावे ॥१॥
न सोडावे पाय निश्‍चय तो करा । आळवा शारंगधरा भावबळे ॥२॥
धरुनि केशव आणा भावबळे । पापियां न कळे काहि केल्‍या ॥३॥
न कळे तो देव संत संगावाचुणी । वासना जाळोनि शुध्‍द करा ॥४॥
शुध्‍द करा मन देहातित व्‍हावे । वस्‍तुती ओळखावें तुका म्हणे ॥५॥ओळखारे वस्‍तु सांडारे कल्पना । नका आडराना जावूं झणी ॥१॥
झणी जाल कोठे बुडवाल हीत । विचारी मनांत आपुलिया ॥२॥
आपुलिया जीवे शिवासी पहावे । आत्मसुख घ्‍यावे वेळोवेळा ॥३॥
घ्‍यावे आत्मसुख स्‍वरुपी मिळावे । भूती लीन व्‍हावे तुका म्हणे ॥४॥भूती जीन व्‍हावे सांगावे न लगेचि । आता अहंकाराची शांती करा ॥१॥
शांती करा तुम्ही ममता नसावी । अंतरी वसावी भूतदया ॥२॥
भूतदया ठेवा मग काय उणे । प्रथम साधन हेचि असे ॥३॥
असो हे साधन ज्‍यांचे चित्‍ती वसे । मायाजाळ नासे तुका म्हणे ॥४॥मायाजाळ नासे या नामें करुनि । प्रिती चक्रपाणि असो द्यावी ॥१॥
असो द्यावी प्रिती साधूचे पायंशी । कदा किर्तनासी सोडू नये ॥२॥
सोडू नये पुराणश्रवण किर्तन । मनन निदिध्यास साक्षात्कार ॥३॥
साक्षात्कार झालिया सहज समाधि । तुका म्हणे उपाधी गेली त्याची ॥४॥गेली त्याची जाण ब्रह्म तोचि झाला । अंतरी निवाला पूर्णपणे ॥१॥
पूर्णपेणे झाला राहतो कैशा रीती । त्‍याचि स्थिती सांगतो मी ॥२॥
सांगतो मी तुम्हा ऐका मनोगत । राहतो मूर्खवत जगामाजी ॥३॥
जगात पिशाश्‍च अंतरी शहाणा । सदाब्रह्मी जाणा निमग्न तो ॥४॥
निमग्न तो सदा जैसा मकरंद । अंतर्बाहय भेद वेगळाले ॥५॥
वेगळाले भेद किर्ती त्या असती । ह्र्यदगत त्याची गति न कळे कवणाला ॥६॥
न कळे कवणाला त्याचे हेचि वर्म । योगी जाणे वर्म खुण त्याची ॥७॥
खुण त्याची जाणे जे तैसे असती । तुका म्हणे भ्रांती दुजीयाला ॥८॥दुकजियाला भ्रांति भाविकाला शांति । साधुची ती वृत्ती लिन झाली ॥१॥
लीन झाली वृत्ती ब्रह्माते मिळाले । जळांत आटले लवण जैसे ॥२॥
लवण जैसे पुन्हा जळाचे बाहेरी । येत नाही खरे त्‍यातुनिया ॥३॥
त्या सारिखे तुम्ही जाणा साधुवृत्‍ती । पुन्हा न मिळती मायाजाळी ॥४॥
मायाजाळ त्यांना पुन्हा रे बाधेना । सत्य सत्य जाणा तुका महणे ॥५॥स्‍वर्ग लोकांहूनी आले हे अभंग । धाडियले सांग तुम्‍हांलागी ॥१॥
नित्‍यनेमे यांसी पढतां प्रतापें । जळतील पापे जन्‍मांतरीची ॥२॥
तया मागे पुढे रक्षी नारायण । मांदिल्‍या निर्वाण उडी घाली ॥३॥
बुद्धिचा पालट नासेल कुमती । होईल सदभक्ति येणे पंथे ॥४॥
सदभक्ति झालिया सहज साक्षात्कार । होईल उध्‍दार पूर्वजांचा ॥५॥
साधतील येणे इहपरलोक । सत्य सत्य भाक माझी तुम्‍हां ॥६॥
परोपकारासाठी सांगीतले देवा । प्रासादिक मेवा ग्रहण करा ॥७॥
येणे भवव्‍यवथा जाईल तुमची । सख्‍या विठ्ठलाची आण मज ॥८॥
टाळ आणि कंथा धाडिली णिशाणी । घ्‍यारे ओळखोनी सज्जन हो ॥९॥
माझे दंडवत तुम्हा सर्व लोकां । देहा सहित तुका वैकुंठासी ॥१०॥
तुकाराम महाराजांचे बारा अभंग आणि त्यांचा अर्थ
तुकाराम महाराजांचे अभंग केवळ शब्दांचा संग्रह नाहीत, तर ते आत्म्याला स्पर्श करणारे विचार आहेत. त्यांच्या अभंगांमध्ये दैनिक जीवनातील समस्या, आनंद, दुःख, आणि भगवंतावरील प्रेम यांचे दर्शन होते. त्यांचे अभंग वाचताना आणि गाताना आपल्याला एक वेगळाच आनंद मिळतो.
तुकाराम महाराजांचे बारा अभंग हे त्यांच्या रचनांमधील काही विशेष अभंग आहेत, जे त्यांच्या भक्तिसाहित्यातील गाभा दर्शवतात. हे बारा अभंग आपल्याला आध्यात्मिक मार्गदर्शन करतात आणि जीवनातील विविध संकटांमधून मार्ग काढण्याचा मार्ग दाखवतात. प्रत्येक अभंगामध्ये तुकाराम महाराजांचे जीवनदर्शन आणि तत्वज्ञान प्रतिबिंबित होते.
अभंग क्रं. 1 –
जन्‍माचें ते मूळ पाहिले शोधून । दु:खासी कारण जन्म घ्यावा ॥१॥
- जन्म घेण्यामागील खरे कारण शोधून पहावे.
- दुःखांचे कारण म्हणूनच आपण जन्म घेतला आहे.
पापपुण्‍य करुनि जन्‍मा येतो प्राणी । नरदेहा येवूनी हानि केली ॥२॥
- पाप-पुण्य या कर्मांच्या बंधनातूनच जन्म घ्यावा लागतो.
- मनुष्य जन्म मिळूनही, आपण आपला हा मौल्यवान जन्म व्यर्थ जाऊ देतो.
रजतमसत्‍व आहे ज्‍याचे अंगी । याची गुणी जग वाया गले ॥३॥
- आपल्या अंतर्मनमध्ये रज (तेजस्वी) आणि तम (अंधार) या गुणांचे मिश्रण असते.
- या गुणांच्या प्रभावामुळे आपण आपले जीवन व्यर्थ गमावतो.
तम म्हणजे काय नरकचि केवळ । रज तो सबळ मायाजाळ ॥४॥
- तम म्हणजे नरकच असते.
- रज म्हणजे मायाचे एक मजबूत जाळ आहे.
तुका म्हणे येथे सत्‍वाचे सामर्थ्‍य । करावा परमार्थ अहर्निशी ॥५॥
- तुकाराम महाराज म्हणतात की, या जगात सत्त्व गुणाचेच महत्त्व आहे.
- म्हणून आपण सतत परमार्थाचा मार्ग पकडून चालले पाहिजे.
समासाचा अर्थ:
- या अभंगात तुकाराम महाराज आपल्याला सांगतात की, जन्म हा दुःखाचे कारण आहे.
- आपण पाप-पुण्य या कर्मांच्या बंधनातून मुक्त होण्यासाठी आणि परमार्थ करण्यासाठी जन्म घेतला आहे.
- आपल्या अंतर्मनातील रज आणि तम या गुणांवर मात करून आपण सत्त्व गुणाचा विकास करावा.
या अभंगाचा संदेश:
- जीवन मरणाचे चक्र आहे.
- आपण आपल्या कर्मांनुसार जन्म घेतो.
- मनुष्य जन्म हा एक मौल्यवान संधी आहे.
- आपण या जन्माचा उपयोग आध्यात्मिक प्रगतीसाठी करावा.
- परमार्थ करून आपण मोक्ष प्राप्त करू शकतो.
या अभंगाचा तुम्हाला काय अर्थ वाटतो? तुम्हाला या अभंगाबद्दल काही प्रश्न असतील तर विचारू शकता.
अभंग क्रं. 2 –
अहर्निश सदा परमार्थ करावा । पाय न ठेवावा आडमार्गी ॥१॥
- अहर्निशी म्हणजे सतत, सदा म्हणजे नेहमी.
- परमार्थ म्हणजे भगवंत भक्ति, धर्मकर्म.
- आडमार्ग म्हणजे चुकीचा मार्ग, पापाचा मार्ग.
- या वाक्याचा अर्थ असा होतो की, आपण सतत परमार्थाचा मार्ग पकडून चालले पाहिजे आणि चुकीच्या मार्गाकडे कधीही वळू नये.
आडमार्गी कोणी जन ते जातील । त्‍यातुनि काढील तोचि ज्ञानी ॥२॥
- जे लोक चुकीच्या मार्गावर जातात ते त्यातच अडकून पडतात.
- परंतु जो ज्ञानी असतो तो त्यांना त्या चुकीच्या मार्गातून बाहेर काढू शकतो.
तोचि ज्ञानी खरा तारी दुजीयासी । वेळोवेळा त्‍यासी शरण जावे ॥३॥
- खरा ज्ञानी हा इतरांना मार्ग दाखवणारा असतो.
- म्हणून आपण वेळोवेळी ज्ञानी व्यक्तींचे शरण जावे.
आपण तरेल नव्‍हे ते नवल । कुळे उध्‍दरील सर्वांची तो ॥४॥
- ज्ञानी व्यक्ती स्वतः तरत असतातच, शिवाय ते आपल्या कुटुंबातील आणि समाजातील इतर लोकांनाही तारतात.
शरण गेलियाने काय होते फळ । तुका म्हणे कुळ उध्‍दरीले ॥५॥
- तुकाराम महाराज म्हणतात की, ज्ञानी व्यक्तीचे शरण जाण्याचे फळ म्हणजे आपले आणि आपल्या कुटुंबाचे उद्धार होते.
समासाचा अर्थ:
- हा अभंग आपल्याला सांगतो की, परमार्थाचा मार्ग हाच खरा मार्ग आहे.
- ज्ञानी व्यक्ती हे आपल्यासाठी मार्गदर्शक असतात.
- त्यांचे शरण जाऊन आपण आपले आणि आपल्या कुटुंबाचे कल्याण करू शकतो.
या अभंगाचा संदेश:
- आपण सतत धर्माच्या मार्गावर चालले पाहिजे.
- ज्ञानी व्यक्तींचे मार्गदर्शन घेणे महत्त्वाचे आहे.
- आपण आपल्या कुटुंबाचे आणि समाजाचे कल्याण करण्यासाठी प्रयत्नशील असले पाहिजे.
या अभंगाचा तुम्हाला काय अर्थ वाटतो? तुम्हाला या अभंगाबद्दल काही प्रश्न असतील तर विचारू शकता.
नोट: तुकाराम महाराजांचे अभंग हे खूपच गहन आणि अर्थपूर्ण आहेत. त्यांचे अर्थ वेगवेगळ्या पद्धतीने केले जाऊ शकतात. वरील अर्थ हा एक सामान्य अर्थ आहे.
अभंग क्रं. 3 –
उध्‍दरीले कुळ आपण तरला । तोचि एक झाला त्रेलोक्‍यात ॥१॥
- आपण आपल्या कुटुंबाचा उद्धार केला आणि स्वतःही मुक्त झालो.
- असे करून आपण तीनही लोकांमध्ये एक समान झालो.
त्रेलोक्‍यत झाले द्वेतचि निमाले । ऐसे साधियले साधन बरवें ॥२॥
- तीनही लोकांमध्ये द्वेष नाहीसा झाला.
- असे साधन करणे हे उत्तम आहे.
बरवें साधन सुखशांती मना । क्रोध नाही जाणा तिळभरी ॥३॥
- चांगले साधन केल्याने मन सुख आणि शांतीने भरले जाते.
- त्यामुळे क्रोधाला तिळभरही जागा राहत नाही.
तिळभरी नाही चित्तासि तो मळ । तुका म्हणे जळ गंगेचे ते ॥४॥
- मनात तिळभरही घाण राहत नाही.
- तुकाराम म्हणतात की, हे गंगाजळापेक्षाही शुद्ध आहे.
समासाचा अर्थ:
- या अभंगात तुकाराम महाराज सांगतात की, आपण आपल्या कुटुंबाचा उद्धार करून स्वतःही मुक्त झाल्यावर तीनही लोकांमध्ये एक समानता येते.
- हे साधन करणे हे उत्तम आहे कारण त्यामुळे मन शुद्ध आणि शांत होते.
- यामुळे मनात कोणताही प्रकारचा घाण राहत नाही.
या अभंगाचा संदेश:
- आपण आपल्या कुटुंबाचे कल्याण करण्यासाठी प्रयत्नशील असले पाहिजे.
- स्वतःच्या आत्मिक प्रगतीसोबतच इतरांच्याही प्रगतीकडे लक्ष दिले पाहिजे.
- चांगले साधन केल्याने मन शुद्ध आणि शांत होते.
अभंग क्रं. 4 –
जैसी गंगा वाहें जैसे त्याचे मन । भगवंत जाण तया जवळी ॥१॥
- जशी गंगा नदी सतत वाहत असते, तसेच त्या भक्ताचे मनही सतत भगवंताकडे वाहते.
- तो भगवंताला आपल्या जवळच मानतो.
त्याचे जवळी देव भक्ति भावे उभा । स्वानंदाचा गाभा तया दिसे ॥
- भगवान त्या भक्ताच्या जवळ भक्ती भावनेने उभा असतो.
- त्या भक्ताला स्वानंदाचा अनुभव येतो.
तया दिसे रुप अंगुष्‍ठ प्रमाण । अनुभवी खुण जाणति हे ॥३॥
- त्या भक्ताला भगवंताचे रूप अंगुष्ठमानाएवढे दिसते.
- हे अनुभव ज्याला येते, त्यालाच हे खरेपण समजते.
जाणती हे खूण स्‍वात्‍मानुभवी । तुका म्हणे पदवी ज्याची त्याला ॥४॥
- स्वतः अनुभवलेलेच खरे असते, असे तुकाराम म्हणतात.
- ज्याला हा अनुभव येतो, त्यालाच मोक्षाप्राप्ती होते.
समग्र अर्थ
या अभंगात तुकाराम महाराज भगवंत भक्तीचे वर्णन करतात. ते सांगतात की, ज्या भक्ताचे मन सतत भगवंताकडे वाहते, त्याला भगवंत आपल्या जवळ मानतो. अशा भक्ताला स्वानंदाचा अनुभव येतो आणि त्याला भगवंताचे दर्शन होते. हा अनुभव केवळ स्वतः अनुभवलेल्यालाच कळतो.
अभंगाचा संदेश
- भगवंत भक्ती ही खूप महत्त्वाची आहे.
- सतत भगवंत स्मरण केल्याने मन शांत होते.
- भगवंत भक्ती करून आपण मोक्ष प्राप्त करू शकतो.
हा अभंग आपल्याला काय शिकवतो?
- भगवंतावर अखंड विश्वास ठेवणे.
- सतत भगवंत स्मरण करणे.
- भक्तीभावनेने भगवंताची सेवा करणे.
- अंतर्मुख होऊन स्वतःच्या आत्म्याचा शोध घेणे.
अभंग क्रं. 5 –
ज्याची त्याला पदवी इतरां न साजे । संताला उमजे आत्‍मसूख ॥१॥
- ज्याला जी पदवी मिळाली आहे, ती इतरांना कळणार नाही.
- ही आत्मसुख ही केवळ संतांनाच कळते.
आत्‍मसूख घ्‍यारे उघडा ज्ञानदृष्‍टी । याविण चावटी करु नका ॥२॥
- आत्मसुख हे खूप मौल्यवान आहे. ते पाहण्यासाठी ज्ञानाची दृष्टी लागते.
- याशिवाय इतर कोणत्याही गोष्टीचा आनंद घेऊ नका.
करु नका काही संतसंग धरा । पूर्विचा जो दोहरा उगवेल ॥३॥
- संतसंगतीशिवाय इतर कोणत्याही गोष्टी करू नका.
- कारण इतर गोष्टी केल्याने आपल्या पूर्वजांचे कर्म उद्भवू शकतात.
उगवेल प्रारब्‍ध संतसंगे करुनी । प्रत्‍यक्ष पुराणी वर्णियेले ॥४॥
- संतसंगती केल्याने आपले पूर्वजांचे कर्म प्रत्यक्षात येऊ शकतात.
- हे पुराणात वर्णन केले आहे.
समग्र अर्थ
या अभंगात तुकाराम महाराज सांगतात की, आत्मसुख हे खूप मौल्यवान आहे आणि ते केवळ संतांनाच कळते. आपण या आत्मसुखाचा अनुभव घेण्यासाठी संतसंगती करावी आणि इतर गोष्टींना महत्त्व देऊ नये. संतसंगती केल्याने आपल्या पूर्वजांचे कर्म प्रत्यक्षात येऊ शकतात.
अभंगाचा संदेश
- आत्मसुख हे सर्वात मोठे सुख आहे.
- संतसंगती ही आत्मसुखाचा मार्ग आहे.
- इतर गोष्टींना महत्त्व देऊन आपण आपल्या आध्यात्मिक प्रगतीला अडथळा आणतो.
- आपल्या पूर्वजांचे कर्म आपल्यावर परिणाम करतात.
हा अभंग आपल्याला काय शिकवतो?
- आपण आत्मसुखाचा शोध घेतला पाहिजे.
- संतसंगती करणे गरजेचे आहे.
- इतर गोष्टींपासून दूर राहून आपण आध्यात्मिक प्रगती करू शकतो.
- आपल्या पूर्वजांचे कर्म आपल्यावर परिणाम करतात, म्हणून आपण चांगले कर्म करावे.
अभंग क्रं. 6 –
दोष हे जातील अनंत जन्‍मीचे । पाय त्या देवाचे न सोडावे ॥१॥
तुमचे अनेक जन्मातील दोष आणि पापं दूर होतील, परंतु त्यासाठी तुम्ही देवाच्या चरणांचा आधार कधीही सोडू नका.
न सोडावे पाय निश्‍चय तो करा । आळवा शारंगधरा भावबळे ॥२॥
देवाच्या पायांचा आधार सोडू नका, यासाठी ठाम निर्धार करा आणि भावनेच्या बलावर शारंगधराला (विष्णूला) स्मरण करा.
धरुनि केशव आणा भावबळे । पापियां न कळे काहि केल्‍या ॥३॥
केशव (विष्णू) ला धरून भावनेच्या बलावर प्रगती साधा, पण पाप्यांना या साधनेचे मोल कळत नाही.
न कळे तो देव संत संगावाचुणी । वासना जाळोनि शुध्‍द करा ॥४॥
तो देव संतांच्या संगतीशिवाय कळत नाही; म्हणून आपल्या वासनांचा नाश करून मन शुद्ध करा.
शुध्‍द करा मन देहातित व्‍हावे । वस्‍तुती ओळखावें तुका म्हणे ॥५॥
मन शुद्ध करा आणि देहाच्या पलीकडे जाऊन सत्याचा अनुभव घ्या. तुकाराम महाराज सांगतात की, वस्तूची (आत्मा, परमात्मा) ओळख होईल.
समग्र अर्थ:
या अभंगात तुकाराम महाराज सांगतात की, देवाच्या चरणांचा आधार घेऊन आपण आपल्या अनेक जन्मातील दोषांचा नाश करू शकतो. त्यासाठी ठाम निर्धार, भावना आणि संतसंगती आवश्यक आहेत. देहाच्या पलीकडे जाऊन सत्याचा अनुभव घेतल्यावरच आत्म्याची ओळख होते.
अभंगाचा संदेश:
- देवाच्या चरणांचा आधार सोडू नका.
- भावनेच्या बलावर प्रगती साधा.
- संतसंगतीने देवाची ओळख होईल.
- वासनांचा नाश करून मन शुद्ध करा.
हा अभंग आपल्याला काय शिकवतो?
- देवाच्या चरणांचा आधार घेणं आवश्यक आहे.
- संतसंगतीने आध्यात्मिक प्रगती साधता येते.
- मनाची शुद्धता आणि देहाच्या पलीकडील वस्तूची ओळख महत्वाची आहे.
अभंग क्रं. 7 –
ओळखारे वस्‍तु सांडारे कल्पना । नका आडराना जावूं झणी ॥१॥
- ओळखावी अशी वस्तू सांडून कल्पना करू नका.
- त्यात अडकून जाऊ नका.
झणी जाल कोठे बुडवाल हीत । विचारी मनांत आपुलिया ॥२॥
- त्यात अडकून पडल्याने तुम्हाला काय मिळेल?
- स्वतःच्या मनाचा विचार करा.
आपुलिया जीवे शिवासी पहावे । आत्मसुख घ्‍यावे वेळोवेळा ॥३॥
- आपल्या जीवनात शांतता शोधा.
- नेहमी आत्मसुख घ्या.
घ्‍यावे आत्मसुख स्‍वरुपी मिळावे । भूती लीन व्‍हावे तुका म्हणे ॥४॥
- आत्मसुखरूपी देवाला मिळवा.
- तुकाराम म्हणतात की, त्यात विलीन व्हा.
समासाचा अर्थ:
- या अभंगात तुकाराम महाराज सांगतात की, आपण कल्पना आणि भौतिक गोष्टींना महत्त्व देऊ नये.
- त्याऐवजी आपल्या अंतर्मनाचा शोध घ्यावा आणि आत्मसुख शोधावे.
- आत्मसुख हेच खरे सुख आहे आणि त्यात विलीन होणे हेच खरे ध्येय आहे.
या अभंगाचा संदेश:
- कल्पना आणि भौतिक गोष्टींना महत्त्व देऊ नका.
- अंतर्मुख व्हा आणि आत्मसुख शोधा.
- आत्मसुख हेच खरे ध्येय आहे.
हा अभंग आपल्याला काय शिकवतो:
- आपण कल्पना आणि भौतिक गोष्टींमध्ये अडकून राहू नये.
- आपल्या अंतर्मनाचा शोध घेणे महत्त्वाचे आहे.
- आत्मसुख हेच खरे सुख आहे.
अभंग क्रं. 8 –
भूती जीन व्‍हावे सांगावे न लगेचि । आता अहंकाराची शांती करा ॥१॥
तुम्ही जिवंतपणीच मृत्यू अनुभवला पाहिजे, म्हणजेच अहंकाराचा नाश करा. आता तुमच्या अहंकाराची शांतता साधा.
शांती करा तुम्ही ममता नसावी । अंतरी वसावी भूतदया ॥२॥
मन शांत करा आणि ममताच नसावी; तुमच्या अंतःकरणात भूतदया (सर्व सजीवांप्रति करुणा) असावी.
भूतदया ठेवा मग काय उणे । प्रथम साधन हेचि असे ॥३॥
भूतदया ठेवल्यावर तुम्हाला काही कमी पडणार नाही; हीच प्रथम साधना आहे.
असो हे साधन ज्‍यांचे चित्‍ती वसे । मायाजाळ नासे तुका म्हणे ॥४॥
तुकाराम महाराज म्हणतात की, ज्यांच्या अंतःकरणात ही साधना (भूतदया) वास करते, त्यांच्या आयुष्यातील माया नष्ट होते.
समग्र अर्थ:
या अभंगात तुकाराम महाराज सांगतात की, अहंकाराचा नाश करणे आणि मनात शांतता साधणे हे महत्त्वाचे आहे. ममता (संसारातील आसक्ती) सोडून अंतःकरणात सर्व सजीवांप्रति करुणा ठेवावी. ही भूतदया प्रथम साधना आहे, ज्यामुळे मायेचं जाळं नष्ट होतं.
अभंगाचा संदेश:
- अहंकाराचा नाश करून मन शांत करा.
- ममता सोडून भूतदया अंगीकारा.
- भूतदया ही प्रथम साधना आहे.
- या साधनेने मायेचे जाळे नष्ट होते.
हा अभंग आपल्याला काय शिकवतो?
- अहंकार आणि ममता सोडल्याशिवाय मनाची शांती मिळत नाही.
- सर्व सजीवांप्रति दया ठेवणे ही आध्यात्मिक प्रगतीची पहिली पायरी आहे.
- मायेपासून मुक्ती मिळवण्यासाठी भूतदयाचरण गरजेचे आहे.
अभंग क्रं. 9 –
मायाजाळ नासे या नामें करुनि । प्रिती चक्रपाणि असो द्यावी ॥१॥
भगवंताच्या (विष्णूच्या) नामस्मरणाने मायेचं जाळं नष्ट होतं. म्हणून चक्रपाणी (विष्णू) प्रति प्रेम ठेवावे.
असो द्यावी प्रिती साधूचे पायंशी । कदा किर्तनासी सोडू नये ॥२॥
साधूंप्रति (संतांप्रति) प्रेम ठेवावं आणि कधीही किर्तनाचा (भक्तिमार्गातील कीर्तन) त्याग करू नये.
सोडू नये पुराणश्रवण किर्तन । मनन निदिध्यास साक्षात्कार ॥३॥
पुराणांचं श्रवण (ऐकणं), किर्तन, मनन (चिंतन), आणि निदिध्यास (गंभीर विचार) सोडू नये. यामुळे साक्षात्कारी (साक्षात् अनुभव) प्राप्त होतो.
साक्षात्कार झालिया सहज समाधि । तुका म्हणे उपाधी गेली त्याची ॥४॥
साक्षात्कार झाल्यावर सहजच समाधि प्राप्त होते, आणि तुकाराम महाराज म्हणतात, अशा व्यक्तीच्या सर्व उपाधी (सांसारिक ओळखी) नष्ट होतात.
समग्र अर्थ:
या अभंगात तुकाराम महाराज सांगतात की, भगवान विष्णूच्या नामस्मरणाने मायेचं जाळं नष्ट होतं. संतांप्रति प्रेम आणि किर्तन, पुराणश्रवण यांचा अभ्यास नित्य करायला हवा. यामुळे साक्षात्कार प्राप्त होतो आणि सहजच समाधि अवस्था येते, ज्यामुळे सर्व सांसारिक ओळखी नष्ट होतात.
अभंगाचा संदेश:
- भगवान विष्णूच्या नामस्मरणाने माया नष्ट होते.
- संतांप्रति प्रेम आणि किर्तन हे भक्तिमार्गाचे महत्त्वाचे घटक आहेत.
- साक्षात्कार प्राप्तीसाठी पुराणश्रवण, किर्तन, आणि मनन आवश्यक आहेत.
- साक्षात्कार झाल्यावर संसारातील उपाधींचा नाश होतो.
हा अभंग आपल्याला काय शिकवतो?
- भगवान विष्णूच्या नामस्मरणाने जीवनातील माया नष्ट होते.
- संतांच्या पायाशी प्रेम ठेवा आणि किर्तनाचा त्याग करू नका.
- साक्षात्कारासाठी धार्मिक ग्रंथांचं श्रवण आणि चिंतन महत्वाचं आहे.
- साक्षात्कार झाल्यावर सर्व सांसारिक उपाधींचं (ओळखींचं) नाश होतो.
अभंग क्रं. 10 –
गेली त्याची जाण ब्रह्म तोचि झाला । अंतरी निवाला पूर्णपणे ॥१॥
ज्याची आत्मजाण हरवली आहे तो स्वतः ब्रह्मच झाला आहे; त्याच्या अंतःकरणात पूर्णत्वाचं निवास झालं आहे.
पूर्णपेणे झाला राहतो कैशा रीती । त्‍याचि स्थिती सांगतो मी ॥२॥
जो पूर्णत्वाने ब्रह्म झाला आहे, तो जगात कसा राहतो, त्याची स्थिती मी सांगतो.
सांगतो मी तुम्हा ऐका मनोगत । राहतो मूर्खवत जगामाजी ॥३॥
मी तुम्हाला सांगतो, त्याचं मनोगत ऐका: तो ब्रह्मज्ञान प्राप्त असलेला व्यक्ती जगात मूर्खाप्रमाणे राहतो.
जगात पिशाश्‍च अंतरी शहाणा । सदाब्रह्मी जाणा निमग्न तो ॥४॥
जगात तो फक्त पिशाच्चासारखा दिसतो, पण अंतःकरणात शहाणपणाने भरलेला असतो; तो सदैव ब्रह्मातच निमग्न असतो.
निमग्न तो सदा जैसा मकरंद । अंतर्बाहय भेद वेगळाले ॥५॥
जसा मकरंद (फुलातील मध) सतत एकरूप असतो, तसा तो ब्रह्मात निमग्न असतो; त्याच्या अंतर्बाह्य भेद वेगळे राहतात.
वेगळाले भेद किर्ती त्या असती । ह्र्यदगत त्याची गति न कळे कवणाला ॥६॥
तरीही, त्याच्या वेगळ्या भेदामुळे त्याचं यश आणि किर्ती वाढते, पण त्याच्या अंतःकरणातील गती कोणालाच कळत नाही.
न कळे कवणाला त्याचे हेचि वर्म । योगी जाणे वर्म खुण त्याची ॥७॥
त्याचं हे रहस्य कोणालाच कळत नाही; फक्त योगी व्यक्तीच हे रहस्य जाणतात आणि त्याच्या खुणा ओळखू शकतात.
खुण त्याची जाणे जे तैसे असती । तुका म्हणे भ्रांती दुजीयाला ॥८॥
जे लोक त्याच्या खुणा ओळखू शकतात, ते त्याच्याच सारखे होतात; तुकाराम महाराज म्हणतात, इतर लोकांना मात्र ती भ्रमित करणारी वाटते.
समग्र अर्थ:
या अभंगात तुकाराम महाराज सांगतात की, जो व्यक्ती पूर्णत्वाने ब्रह्म झाला आहे, त्याचं जीवन जगात जरी साधारण आणि मूर्खासारखं दिसत असलं तरी तो ब्रह्मज्ञानात निमग्न असतो. त्याच्या अंतःकरणातील गती फक्त योगीच ओळखू शकतात. इतरांना मात्र त्याचं वर्तन आणि अस्तित्व भ्रमित करणारं वाटतं.
अभंगाचा संदेश:
- पूर्णत्वाने ब्रह्मात लीन झालेलं व्यक्तिमत्व जगात साधारण आणि मूर्खवत दिसू शकतं.
- असं व्यक्तिमत्व सदैव ब्रह्मज्ञानात निमग्न असतं.
- त्याचं गुप्त रहस्य फक्त योगी व्यक्तीच समजू शकतात.
- इतर लोक त्याला समजून घेण्यात भ्रमित होऊ शकतात.
हा अभंग आपल्याला काय शिकवतो?
- ब्रह्मज्ञान प्राप्त झालेला व्यक्ती जगात साधारणपणे वागत असला तरी त्याचं मन पूर्णत्वाने ब्रह्मात लीन असतं.
- असं व्यक्तिमत्व समजून घेण्यासाठी योगी असणं आवश्यक आहे.
- इतर लोक त्याला समजून घेण्यात अयशस्वी होऊ शकतात आणि त्याचं वर्तन भ्रमित करणारं वाटू शकतं.
अभंग क्रं. 11 –
दुकजियाला भ्रांति भाविकाला शांति । साधुची ती वृत्ती लिन झाली ॥१॥
अज्ञानी लोकांना भ्रम वाटतो, परंतु भक्तांना शांती मिळते, कारण साधूंची वृत्ती (विचार) पूर्णपणे ब्रह्मात लीन झालेली असते.
लीन झाली वृत्ती ब्रह्माते मिळाले । जळांत आटले लवण जैसे ॥२॥
जशी लवण (मीठ) पाण्यात विरघळून एकरूप होतं, तशी साधूंची वृत्ती ब्रह्मात लीन होते आणि त्यातच समाविष्ट होते.
लवण जैसे पुन्हा जळाचे बाहेरी । येत नाही खरे त्‍यातुनिया ॥३॥
जसं पाण्यात विरघळलेलं मीठ पुन्हा बाहेर येत नाही, तसं एकदा ब्रह्मात लीन झालेलं मन पुन्हा संसारात येत नाही.
त्या सारिखे तुम्ही जाणा साधुवृत्‍ती । पुन्हा न मिळती मायाजाळी ॥४॥
तुम्ही साधूंच्या वृत्तीप्रमाणे असा विचार करा, मग तुमचं मन पुन्हा कधीही मायाच्या जाळ्यात अडकणार नाही.
मायाजाळ त्यांना पुन्हा रे बाधेना । सत्य सत्य जाणा तुका महणे ॥५॥
तुकाराम महाराज म्हणतात, ज्या साधूंनी एकदा ब्रह्मज्ञान प्राप्त केलं, त्यांना मायाचं जाळं पुन्हा कधीही बाधा देत नाही. हे खरेखुरे सत्य आहे.
समग्र अर्थ:
या अभंगात तुकाराम महाराज सांगतात की, साधूंच्या वृत्ती ब्रह्मात लीन झाल्यामुळे त्यांना संसाराच्या मायेचा प्रभाव होत नाही. जसे मीठ पाण्यात विरघळून एकरूप होते आणि पुन्हा बाहेर येत नाही, तसेच साधूंचे मन ब्रह्मज्ञानात समाविष्ट होते. त्यामुळे ते मायेच्या जाळ्यात कधीही अडकत नाहीत.
अभंगाचा संदेश:
- अज्ञानी लोक भ्रमित होतात, परंतु भक्तांना शांती मिळते.
- साधूंचे मन ब्रह्मात लीन झालं की, ते पुन्हा मायेच्या जाळ्यात अडकत नाही.
- साधूंच्या वृत्तीचा आदर्श घेतल्यास, माया आपल्यावर प्रभाव टाकू शकत नाही.
- ब्रह्मज्ञान प्राप्त झाल्यानंतर मायेचा जाळा साधूंना बाधा देत नाही.
हा अभंग आपल्याला काय शिकवतो?
- साधूंच्या वृत्तीप्रमाणे आपल्यालाही ब्रह्मज्ञानात लीन होण्याचा प्रयत्न करावा.
- ब्रह्मज्ञान प्राप्त झाल्यावर संसाराच्या मायेचा आपल्यावर प्रभाव होत नाही.
- साधूंनी आपल्याला दाखवलेल्या मार्गावर चालल्यास आपल्याला शांती मिळेल आणि भ्रमित होणार नाही.
अभंग क्रं. 12 –
स्‍वर्ग लोकांहूनी आले हे अभंग । धाडियले सांग तुम्‍हांलागी ॥१॥
हे अभंग स्वर्गलोकांहून आले आहेत, हे तुमच्यासाठी पाठविलेले संदेश आहेत.
नित्‍यनेमे यांसी पढतां प्रतापें । जळतील पापे जन्‍मांतरीची ॥२॥
हे अभंग रोज नियमाने पठण केल्याने, त्यांच्या प्रतापाने जन्मांतरातील पापे नष्ट होतील.
तया मागे पुढे रक्षी नारायण । मांदिल्‍या निर्वाण उडी घाली ॥३॥
भगवंत नारायण पुढेमागे संरक्षण करतील आणि त्यांमुळे निर्वाणाची अवस्था प्राप्त होईल.
बुद्धिचा पालट नासेल कुमती । होईल सदभक्ति येणे पंथे ॥४॥
यामुळे बुद्धीचा पालट होईल, कुमती नष्ट होईल, आणि सद्भक्ती प्राप्त होईल.
सदभक्ति झालिया सहज साक्षात्कार । होईल उध्‍दार पूर्वजांचा ॥५॥
सद्भक्ती प्राप्त झाल्यावर सहज साक्षात्कार होईल आणि पूर्वजांचे उद्धार होईल.
साधतील येणे इहपरलोक । सत्य सत्य भाक माझी तुम्‍हां ॥६॥
या पद्धतीने इहलोक आणि परलोक दोन्ही साध्य होतील, हे माझे खरेखुरे वचन आहे.
परोपकारासाठी सांगीतले देवा । प्रासादिक मेवा ग्रहण करा ॥७॥
मी देवाच्या परोपकारासाठी सांगितले आहे, तुम्ही हा प्रासादिक मेवा (संपूर्ण अभंग) ग्रहण करा.
येणे भवव्‍यवथा जाईल तुमची । सख्‍या विठ्ठलाची आण मज ॥८॥
यामुळे तुमची भवबंधनातून मुक्ती होईल, हे माझ्या सख्य विठ्ठलाच्या वचनावर आहे.
टाळ आणि कंथा धाडिली णिशाणी । घ्‍यारे ओळखोनी सज्जन हो ॥९॥
टाळ आणि कंठी (हरी भक्तीची वस्त्र) ही माझी निशाणी आहे, सज्जन होऊन ती ओळखून घ्या.
माझे दंडवत तुम्हा सर्व लोकां । देहा सहित तुका वैकुंठासी ॥१०॥
तुम्हा सर्वांना माझे दंडवत, तुकाराम म्हणतात की, हे शरीरसहित वैकुंठाला जाणे आहे.
समग्र अर्थ:
या अभंगात तुकाराम महाराज सांगतात की, हे अभंग स्वर्गातून आलेले आहेत आणि त्यांच्या नियमित पठणाने जन्मांतरातील पापांचा नाश होईल. भगवंत नारायण पुढेमागे संरक्षण करतील आणि निर्वाणाची प्राप्ती होईल. बुद्धीचा पालट होईल, कुमती नष्ट होईल आणि सद्भक्ती प्राप्त होईल. हे सर्व केल्याने इहलोक आणि परलोक दोन्ही साध्य होतील. तुकाराम महाराजांचा अभंग प्रासादिक मेवा म्हणून स्वीकारावा आणि टाळ-कंठी धारण करून विठ्ठलाच्या वचनावर विश्वास ठेवावा.
अभंगाचा संदेश:
- नियमितपणे अभंग वाचल्याने पापांचा नाश होईल.
- भगवंताचे संरक्षण आणि निर्वाणाची प्राप्ती होईल.
- बुद्धीचा सुधार आणि सद्भक्ती प्राप्त होईल.
- इहलोक आणि परलोक दोन्ही साध्य होण्याचे वचन आहे.
- टाळ-कंठी धारण करून तुकाराम महाराजांचा उपदेश स्वीकारावा.
हा अभंग आपल्याला काय शिकवतो?
- अभंगांचे नियमित पठण करण्याचे महत्त्व.
- भगवंतावर विश्वास ठेवून निर्वाणाची प्राप्ती साध्य करणे.
- बुद्धी सुधार आणि सद्भक्तीच्या मार्गाने जाणे.
- इहलोक आणि परलोक दोन्ही साध्य करणे हे तुकाराम महाराजांचे वचन आहे.
नोट: तुकाराम महाराजांचे अभंग हे खूपच गहन आणि अर्थपूर्ण आहेत. त्यांचे अर्थ वेगवेगळ्या पद्धतीने केले जाऊ शकतात. वरील अर्थ हा एक सामान्य अर्थ आहे.
हे देखील वाचा – हे देखील वाचा –
- लावणी मराठी माहिती | पारंपारिक नृत्यकलेचा रंग
- महाराष्ट्रातील लोककला: परंपराप्रकार, आणि महत्त्वाची उदाहरणे
तुम्ही हा अभंग आणि त्याचे अर्थ आपल्या जीवनात समाविष्ट करून घेतल्यास, तुकाराम महाराजांनी सांगितलेल्या मार्गावर चालण्याची प्रेरणा मिळेल. या अभंगातील संदेश आपल्या मनात ठेवून, भक्तीच्या मार्गावर चालण्याचे महत्त्व आणि साधू संगतीचे महत्त्व तुम्हाला कळेल. देवाच्या कृपेने आणि संतांच्या सहवासाने आपले जीवन उध्दाराच्या मार्गावर जाईल, अशीच अपेक्षा आहे. तुम्हाला जीवनात शांतता, समाधान, आणि भक्तीची अनुभूती प्राप्त होवो, हीच तुकाराम महाराजांच्या चरणी प्रार्थना!
विठोबाच्या चरणी हीच प्रार्थना की, सर्वांचे जीवन भक्तीमय होवो आणि सद्गुणांची शिकवण पुढे चालू राहो.
|| राम कृष्ण हरी जय हरी विठ्ठल ||
Pingback: बालपण हरवून बसलेल्या आजच्या पिढीचे मनोगत! - Marathi Expressions
Pingback: मराठी विवाह सोहळा | विवाह मुहूर्त, विधी, संस्कार, आणि शुभेच्छा - Marathi Expressions
Pingback: मराठी सुविचार, छोटे सुविचार, शालेय सुविचार, आत्मविश्वास सुविचार - एकत्र येथे - Marathi Expressions
Pingback: जगातील सर्वात मोठी सभा कोणती? कधी आणि कोठे झाली? - मराठी Expressions