लावणी मराठी माहिती | पारंपारिक नृत्यकलेचा रंग

लावणी हे महाराष्ट्राच्या सांस्कृतिक जीवनातील एक अनोखं रत्न आहे. हा नृत्यप्रकार आपल्या मराठी मातीचा सुगंध घेऊन येतो आणि या नृत्यातील रसरंग प्रत्येकाच्या मनाला भुरळ पाडतो. लावणी ही केवळ नृत्य नसून ती महाराष्ट्राच्या पारंपारिक जीवनशैलीची, इतिहासाची आणि समाजाच्या मनातील भावनांची प्रतिबिंब आहे. चला, लावणीच्या या दुनियेत आपण एक नजर टाकूया.

लावणीचा इतिहास

लावणीचा इतिहास खूप प्राचीन आहे. असे मानले जाते की लावणीचा उगम वारकरी संप्रदायात झाला. संतांच्या वाणीचा प्रभाव लावणीवर दिसून येतो. कालांतराने लावणीचे स्वरूप बदलत गेले आणि ती एक लोकप्रिय मनोरंजन माध्यम बनली.

लावणी म्हणजे काय?

‘लावणी’ हे महाराष्ट्राचे पारंपारिक लोकनृत्य आहे. लावणी नृत्यात गायन आणि नृत्याचा सुंदर संगम दिसतो.लावणी हे महाराष्ट्राच्या सांस्कृतिक वारशातील एक महत्त्वाचा घटक आहे, आणि आजही ते अत्यंत आवडीने पाहिले आणि ऐकले जाते. तमाशाच्या माध्यमातून सादर होणाऱ्या लावणीमध्ये नर्तकिणींची प्रमुख भूमिका असते, ज्यांना “कलावंतीण” म्हटले जाते. लावणीची खासियत म्हणजे तिचा जोरदार ताल, जीवंत नृत्यशैली, आणि आकर्षक वेशभूषा.लावणीचा उगम मुख्यतः महाराष्ट्रातील ग्रामीण भागात झाला आहे. हा नृत्यप्रकार प्रामुख्याने तमाशाच्या रूपाने सादर केला जातो.

लावणी नृत्य हे स्त्रियांनी सादर केलेले आकर्षक आणि जीवंत नृत्य असते. यात गाण्याच्या तालावर नर्तकिणी नाचत असतात आणि त्यांची गतिमान हालचाल आणि सौंदर्यपूर्ण नृत्यशैली प्रेक्षकांचे मन जिंकते. लावणीमध्ये नर्तकिणींची वेशभूषा आणि दागिने देखील अत्यंत आकर्षक असतात, विशेषतः त्यांची नऊवारी साडी, हिरव्या बांगड्या आणि गळ्यातील हार लक्ष वेधून घेतात.

लावणी नृत्य

‘लवण’ म्हणजे सुंदर, आकर्षक असा अर्थ आहे. त्यावरून ‘लावण्य’ या भाववाचक नामाप्रमाणे स्त्री सौंदर्य वर्णन पर काव्य म्हणजे लावणी अशी त्याची व्युत्पत्ती सांगितली जाते. लावणी हे नृत्य आणि गायन यांचा एक सुंदर संगम आहे, जो प्रेक्षकांना मंत्रमुग्ध करतो.लावणी नृत्यात “ढोलकी” हा मुख्य वाद्य असतो, जो गाण्याला आणि नृत्याला ताल देतो. लावणी हा नृत्यप्रकार मुख्यतः शृंगार रसात मोडतो. शृंगार रस म्हणजे प्रेम, आकर्षण, आणि सौंदर्याचे भाव दर्शवणारा रस. लावणीमध्ये प्रेमाच्या विविध अंगांचा आणि मानवी भावनांचा उत्स्फूर्तपणे आविष्कार केला जातो.लावणीच्या गाण्यांमध्ये स्त्री-पुरुषांचे प्रेम, त्यातील कोमलता आणि विविध भावनांचे मिश्रण असते. नर्तकिणी आपल्या नृत्यशैलीतून आणि हावभावांमधून हे प्रेमाचे, आकर्षणाचे, आणि सौंदर्याचे भाव प्रकट करतात. यामुळेच लावणीला शृंगार रसातील एक उत्कृष्ट नृत्यप्रकार मानला जातो.

लावणीच्या नृत्यातील प्रत्येक हालचाल जणू काही एका विशिष्ट भावनेचे चित्रण करते. नर्तकिणींचे हातवारे, पावलांची लयबद्ध हालचाल, आणि त्यांच्या चेहऱ्यावरील सूक्ष्म हावभाव हे सर्व प्रेमाच्या विविध पैलूंना प्रकट करतात. नर्तकिणींच्या नजरेतून, हास्यतून, आणि नृत्याच्या प्रत्येक अंगविक्षेपातून प्रेमाची गोडी, मोहकता, आणि कधी कधी दुःखसुद्धा प्रेक्षकांसमोर उलगडते.

लावणीचे महत्व

लावणी ही केवळ मनोरंजनाचे साधन नाही तर ती समाजाच्या सांस्कृतिक आणि ऐतिहासिक जीवनाची महत्त्वाची कडी आहे. लावणीच्या माध्यमातून समाजातील विविध समस्या, भावना आणि घडामोडी यांची अभिव्यक्ती केली जाते. लावणीच्या सादरीकरणातून स्त्रीच्या सौंदर्याचे, प्रेमाचे, भक्तीचे आणि शौर्याचे विविध पैलू दर्शविले जातात.

लावणीचे प्रकार

लावणीमध्ये गाण्याच्या प्रत्येक शब्दाला आणि भावनेला नृत्यातून अर्थपूर्ण बनवले जाते. यावरुन लावणीचे दोन मुख्य प्रकार आहेत: शृंगारिक लावणी आणि निर्गुण लावणी. या दोन प्रकारांमध्ये लावणीच्या गाण्यांचा विषय आणि भावनांमध्ये फरक असतो.

1.शृंगारिक लावणी

शृंगारिक लावणी हा लावणीचा सर्वात प्रसिद्ध प्रकार आहे, जो शृंगार रसावर आधारित असतो.सौंदर्याच्या विविध रूपांचे, सुंदरता आणि कोमलतेचे वर्णन केले जाते. वेशभूषा, शरीराच्या अंगभूत सौंदर्याचे विश्लेषण केले जाते. शृंगारिक लावणीमध्ये मुख्यतः प्रेम, आकर्षण, आणि सौंदर्याचे भाव व्यक्त केले जातात. शृंगार रस हा भारतीय कला आणि साहित्याचा एक प्रमुख रस आहे जो प्रेम, आकर्षण, आणि सौंदर्याच्या भावनांचे व्यक्तीकरण करतो.शृंगार रस प्रेक्षकांना किंवा वाचकांना प्रेमाच्या भावनांमध्ये एकरूप करतो. यामध्ये प्रेमच्या गोडगुलाबी, उत्साही, आणि विविध प्रकारांतील भावना व्यक्त केल्या जातात.मुख्य हेतू म्हणजे प्रेमाच्या भावनांना, सौंदर्याला आणि आकर्षणाला जिवंत करणे. या रसाने भारतीय कला आणि साहित्याला एक अनोखा रंग आणि गोडवा दिला आहे.

• विषयवस्तू: प्रेमाच्या विविध भावनांचा, नात्यांचे रंग आणि सुंदरतेचे चित्रण.
• भावना: प्रेम, मोह, वासना, आणि सौंदर्य.
• सादरीकरण: नर्तकिणींच्या आकर्षक वेशभूषा, हावभाव, आणि भावपूर्ण नृत्य.

2.निर्गुण लावणी

निर्गुण लावणी हा लावणीचा एक वेगळा प्रकार आहे जो शृंगारिक लावणीपेक्षा भिन्न असतो. गाण्याची रचना साधी आणि स्पष्ट असते, ज्यामुळे संदेश सहजपणे प्रेक्षकांपर्यंत पोहोचतो.गाण्याच्या शब्दांमध्ये विचारशीलता आणि दार्शनिकता असते, ज्यामुळे गाण्याचा संदेश गहन आणि तात्त्विक असतो.समाजातील समस्यांवर प्रकाश टाकणारी गाणी, समाज सुधारण्याची प्रेरणा देणारी असतात.

निर्गुण लावणीमध्ये संगीत अधिक साधे आणि गाण्याच्या भावनांच्या पूरक असते. संगीत आणि वाद्यांचा वापर गाण्याच्या विचारांना दर्शवण्यासाठी केला जातो.काही निर्गुण लावणीत नृत्याचा वापर कमी असतो, आणि गाण्यावरच अधिक लक्ष दिले जाते.निर्गुण लावणीमध्ये संत कबीर, संत तुकाराम यांचे अभंग किंवा भक्तिसंगीअसते.निर्गुण लावणी समाजातील विचारशीलता आणि धार्मिक तत्वज्ञानाचा एक आदर्श उदाहरण आहे, जो शृंगारिक लावणीच्या आकर्षणाच्या भावनेपेक्षा अधिक गहन आणि विचारप्रवृत्त असतो.

• विषयवस्तू: भक्तिपंथी, समाजातील समस्या, तत्त्वज्ञान, आणि धार्मिक विचार.
• भावना: भक्ती, सामाजिक प्रबोधन, आणि तत्त्वज्ञान.
• सादरीकरण: गाण्याची साधेपणाने वाचन, आणि नृत्याच्या कमी वापराने भावनांचा गंभीरता.

लावणी सम्राट

लावणी सम्राट म्हणून नंतरचे कलावंत आणि लोककलावंत उल्लेखनीय आहेत. यामध्ये वसंत राव मोकाशी, बाळा साहेब पवार, बाळा साहेब चव्हाण, आणि शाहीर साबळे यांचा समावेश होतो. त्यांनी लावणीला एक नवा आयाम दिला आणि त्याला संपूर्ण महाराष्ट्रात लोकप्रिय केले. त्यांच्या गायकी आणि नृत्यकौशल्यामुळे त्यांना “लावणी सम्राट” हा किताब मिळाला.

1.वसंत राव मोकाशी: त्यांनी लावणीच्या विविध प्रकारांची सादरीकरणाची शैली आणि गाण्याची खासियत यामध्ये योगदान दिले.
2..बाळा साहेब पवार: त्यांच्या गायकीने आणि लावणीतील अभिनयाने लावणीला एक वेगळा रंग दिला.
3.बाळा साहेब चव्हाण: त्यांच्या गाण्यांमध्ये पारंपारिक आणि आधुनिक लावणीचा संगम दिसतो.
4..शाहीर साबळे: त्यांनी लावणीच्या गाण्यांमध्ये आणि नृत्यकलेत नवीन प्रयोग केले आणि त्या माध्यमातून समाजातील विविध विचारांना स्वरूप दिले.
लावणी सम्राट म्हणून ओळखले जाणारे कलाकार लावणीच्या कला आणि परंपरेत मोठा योगदान देणारे आहेत. त्यांच्या गायकी आणि नृत्यकौशल्यामुळे त्यांनी लावणीला एक नवा आयाम दिला आणि ती संपूर्ण महाराष्ट्रात लोकप्रिय केली.

लावणीचे उदहरण
”माझी मैना गावावर राहिली
माझ्या जिवाची होतिया काहिली
माझी मैना गावावर राहिली
माझ्या जिवाची होतिया काहिली
ओतीव बांधा रंग गव्हाला कोर चंद्राची
उदात्त गुणांची मोठ्या मनाची सीता ती माझी रामाची
हसून बोलायची मंद चालायची सुगंध केतकी
सतेज कांती घडीव पुतली सोन्याची”

“माझी मैना गावाकडे राहिली” ही अण्णाभाऊ साठे यांच्या प्रसिद्ध लावण्यांपैकी एक आहे. अण्णाभाऊ साठे हे महाराष्ट्रातील महान लेखक, कवी, आणि समाजसुधारक होते. त्यांच्या लावण्यांमध्ये समाजातील समस्यांवर प्रखर भाष्य केलेले आहे. “माझी मैना गावाकडे राहिली” ही लावणी एका स्त्रीची व्यथा व्यक्त करते जी आपल्या प्रियकरासाठी तळमळते.

समारोप

लावणी ही एक ‘अमूल्य कला’ आहे, जी महाराष्ट्राच्या सांस्कृतिक परंपरेचा एक महत्वाचा भाग आहे. लावणीला पुरुषवर्गाचा प्रेक्षक अधिक असला तरी, या कलेचा आस्वाद कोणतीही व्यक्ती घेऊ शकते आणि तिचा सन्मान करायला हवा.लावणीने आपल्या विविध प्रकारांद्वारे सामाजिक, पौराणिक, धार्मिक, आणि आधुनिक संदर्भांना सादर केले आहे. त्यामुळे, लावणी आपल्या सांस्कृतिक परंपरेचा एक अमूल्य भाग आहे, जो विविध वयाच्या आणि सामाजिक गटांच्या भावनांचे आणि विचारांचे प्रतिनिधित्व करतो.लावणी महाराष्ट्राच्या सांस्कृतिक समृद्धीचा एक अनिवार्य भाग आहे. या कलेचा इतिहास, परंपरा, आणि सामाजिक संदर्भ यांची माहिती सर्वांना असावी लागते.
लावणीची कला केवळ आनंद देण्यासोबतच ती सांस्कृतिक अभिवृद्धीसाठीही महत्वपूर्ण आहे.
लावणी एक समृद्ध आणि विविधतापूर्ण कला आहे, जी केवळ मनोरंजनाच नाही तर सांस्कृतिक समृद्धीसाठीही महत्वाची आहे. प्रत्येकाने या कलेचा आस्वाद घ्यावा आणि तिचा सन्मान करावा,असे मला वाटते.

लावणी मराठी माहिती – FAQs