भारतीय संस्कृतीची पायाभूत शिला म्हणजे आपल्या समृद्ध लोककला. पिढी दर पिढी चालत आलेल्या या परंपरेचा सागर खूपच विस्तृत आहे. प्रत्येक प्रदेशाला आपली वेगळी लोककला आहे. या लेखात आपण महाराष्ट्राच्या रंगीबेरंगी लोककलांचा जवळून परिचय करून घेणार आहोत. कीर्तन, गोंधळ, तमाशा, भारुड यांसारख्या लोककलांचा आपल्या सांस्कृतिक जीवनात किती महत्त्वाचे स्थान आहे, हे आपण या लेखात पाहणार आहोत. चला तर मग, या मनमोहक जगाचा प्रवास सुरू करूया.

लोककला म्हणजे काय?

लोकजीवनातील पारंपारिक कलात्मक अविष्कार म्हणजे ‘लोककला’ होय.
‘लोककला’ हा सांस्कृतिक ठेवा आहे असे सामान्यतः म्हटले जाते. अध्यात्मिक, धार्मिक, सामाजिक आणि व्यावसायिक व्यवहारांच्या दृष्टीने मानवी भावना आणि परस्पर संबंधांशी लोककलांचा संबंध जोडलेला आहे. सहज रंजन, शिक्षण प्रबोधन याचे सामर्थ्य लोककलांमध्ये असते. जेथे जेथे मानवी जीवन आहे तेथे तेथे लोककला असतातच. सांस्कृतिक परंपरा जपण्यासाठी लोककलांचे सादरीकरण केले जाते हे आढळून येते.
नाट्य, वाद्य, संगीत याच कलांचा विचार बहुदा लोककलांच्या संदर्भात अधिक होतो. प्राचीन काळापासून लोककलांच्या दृष्टीने भारत हे अतिशय समृद्ध भूमी आहे.
प्रयोगात्मक कला आणि हस्तकला हे दोन लोककलेचे प्रमुख प्रकार आहेत.

अभिजात कला म्हणजे काय ?

अभिजात कला म्हणजे एखाद्या चौकटीमध्ये किंवा साचेबद्ध पद्धतीने मांडली गेलेली कला होय. यात प्रामुख्याने कला सादर करण्यासाठी काही नियम लागू करण्यात आलेले असतात. आणि ही कला अवगत करण्यासाठी विशेष दीर्घकालीन प्रशिक्षणाची आवश्यकता असते.
अभिजात शास्त्रीय संगीतात स्वर वर्तनाचे काटेकोर नियम करून संगीत निर्मिती केली जाते शासकीय शिस्त देऊन निर्मित होणारे हे संगीत अभिजात कलेचे रूप दर्शविते.
सतराव्या शतकात या अभिजात संज्ञा ची व्युत्पत्ती झाल्याची आढळून कला स्थापत्य आणि संस्कृतीच्या या प्राचीन तत्वांनाच अभिजात वाद म्हणून ओळखले जाते.आपल्या प्राचीन वाङ्मयामध्ये या कलेचा सांगोपांग विचार झालेला दिसून येतो. यामध्ये 64 कलांचा समावेश आहे.

अभिजात कला आणि लोककला

अभिजात कला आणि लोककला हे दोन वेगळ्या परंतु समृद्ध कलात्मक परंपरा आहेत.

अभिजात कला

अभिजात कला ही एक विशिष्ट वर्ग किंवा उच्च वर्गाशी संबंधित असते. या कलांमध्ये कठोर नियम, शास्त्रीय पद्धती आणि दीर्घकालीन प्रशिक्षण आवश्यक असते. अभिजात कला सामान्यतः राजवाडे, दरबार आणि धार्मिक स्थळांशी संबंधित असते. उदाहरणार्थ, शास्त्रीय संगीत, कथकली, कुचीपुडी या अभिजात कलांचे प्रकार आहेत.

लोककला

लोककला ही जनसामान्यांच्या जीवनातून उद्भवते. या कलांमध्ये कोणतेही कठोर नियम नसतात आणि त्या सहजतेने व्यक्त होतात. लोककलांचा संबंध धार्मिक, सामाजिक आणि व्यावसायिक जीवनाशी असतो. उदाहरणार्थ, कीर्तन, गोंधळ, तमाशा, कोल्हापुरी चप्पल हे लोककलेचे प्रकार आहेत.

अभिजात आणि लोककला या दोन्ही प्रकारांनी आपल्या सांस्कृतिक वारसाचे समृद्धीकरण केले आहे. या दोन्ही कलांचे संवर्धन करणे आपली जबाबदारी आहे.

लोककलेचे प्रमुख प्रकार

प्रयोगात्मक कला (Performing Arts)

प्रयोगात्मक कला म्हणजे आपल्या भावना, विचार आणि कथांचे सादरीकरण नाच, गाणे, नाटक, किंवा इतर शारीरिक हालचालींच्या माध्यमातून करणे. महाराष्ट्रातील कीर्तन, गोंधळ, तमाशा हे प्रयोगात्मक कलेचेच उत्तम उदाहरण आहेत. या कलांमध्ये कलाकार आपल्या शारीरिक आणि मानसिक क्षमतांचा वापर करून प्रेक्षकांच्या मनात भावनांचे झंझावात निर्माण करतात.

• कीर्तन: भक्तिभावनांचे सागर असलेले कीर्तन, भजनांच्या माध्यमातून भाविकांना एकसूत्र धाग्यात बांधून ठेवते.
• गोंधळ: शक्ती पूजेचे नाट्य स्वरूप असलेला गोंधळ, कलाकारांच्या उत्साही नृत्याने आणि गायनाने प्रेक्षकांना मोहित करतो.
• तमाशा: लोकजीवनातील विविध पैलूंचे दर्शन घडवणारा तमाशा, आपल्या हास्यव्यंग्याने आणि रंगीबेरंगी वेशभूषेने प्रेक्षकांना मनोरंजन पुरवतो.

हस्तकला (Crafts)

हस्तकला म्हणजे हातकमतीच्या साहाय्याने विविध वस्तू तयार करणे. यात लाकूडकाम, धातुकाम, पोतकाम, मातीकाम इत्यादींचा समावेश होतो. महाराष्ट्रातील कोल्हापुरी चप्पल, वारली चित्रकला, सोलापुरी चादर हे हस्तकलेचे काही उल्लेखनीय उदाहरण आहेत. हस्तकला आपल्या परंपरेचे जतन करण्यासोबतच रोजगार निर्मितीमध्येही महत्त्वपूर्ण भूमिका बजावते.

• कोल्हापुरी चप्पल: त्यांची भक्कम रचना आणि सुंदर नक्षीकाम यामुळे कोल्हापुरी चप्पल जगभर प्रसिद्ध आहेत.
• वारली चित्रकला: आदिवासी संस्कृतीची ओळख असलेली वारली चित्रकला, तिच्या साध्या रेषा आणि प्राणी-वनस्पतींच्या चित्रांमुळे खूपच आकर्षक आहे.
• सोलापुरी चादर: हाताने बुटलेली सोलापुरी चादर तिच्या मऊ स्वरूपा आणि सुंदर रंगांमुळे प्रसिद्ध आहे.

प्रयोगात्मक कला आणि हस्तकला या दोन्ही प्रकारांनी आपल्या सांस्कृतिक वारशाला समृद्ध केले आहे. या कलांमध्ये आपल्या पूर्वजांची बुद्धिमत्ता, कल्पकता आणि कौशल्य दिसून येते. या कलांना जपणे आणि पुढच्या पिढीपर्यंत पोहोचवणे ही आपली जबाबदारी आहे.

महाराष्ट्रातील लोककला

समृद्ध लोककलांचा वारसा या महारष्ट्राला लाभला आहे.महारष्ट्राच्या लोककला, महाराष्ट्राच्या लोकभूमिका, लोकगीते, लोकसाहित्य या सर्वांच्या एकत्रिकरणातून उभी राहते ती महाराष्ट्राची लोकसंस्कृ! .मौखिक आणि ग्रांथिक अशा दोन भक्कम तीरांमधून महाराष्ट्राच्या लोकसंस्कृतीच्या प्रवाह अखंडपणे वाहत आहे. लोककलांतून श्रद्धा व उपासना हे भाग प्रकर्षाने दिसून येतात.श्रद्धेने अशा एखाद्या कलेत विलीन होण्याची शक्ती ही लोकसंस्कृतीमुळे आज लाभलेली आहे.
महाराष्ट्रातील लोककलांमध्ये काही अशा कला आहेत ज्या आध्यात्मिक प्रबोधन घडवणाऱ्या आहेत जसे की कीर्तन, भारुड, दशावतार तर मनोरंजन पुरुषार्थ जागवणारी लोककला म्हणजे शाहिरी पोवाडे, तर लोकधर्मांचे आधार मानणारी लोककला म्हणजे गोंधळ, जागरण. काही शृंगारातून सुद्धा मनोरंजनाचा खजिना लुटणारी लोककला महाराष्ट्रातल्या लोककलेत पहावयास मिळते त्याचे उत्तम उदा. म्हणजे तमाशा -, लोकनाट्य, गण गवळण. इ.
महाराष्ट्राच्या प्रभावी लोककलांमध्ये प्रामुख्याने कीर्तन, भारुड, दशावतार, गोंधळ- जागरण अजून लोकनाट्य तमाशा, गण ,गवळण व पोवाडा या लोककलांचा समावेश होतो.

1.कीर्तन

किर्तन म्हणजे कीर्ती गान ! येथे कलावंत म्हणजे ‘कीर्तनकार’! यात कीर्तनकाराच्या सोबत्यांचा नर्तक, वादक, गायक याचाही समावेश असतो. किर्तन ही महाराष्ट्राची लोककला शेकडो वर्षांपासून प्रचलित आहे ‘नाचू कीर्तनाचे रंगी’ असे म्हणणारे संत नामदेव आपली ही परंपरा नार्दांपासूनच सांगतात.
कीर्तनामध्ये अभंग, भजन, व्याख्याने, गणेश कथा, संत चरित्रे, मंत्रपुष्पांजली होते.

2.गोंधळ

गोंधळ हे शक्ती पूजेचे उपासना नाट्य होय. महाराष्ट्रातील साडेतीन शक्तीपीठे ही महाराष्ट्रातील विविध जाती जमातींची कुलदेवते आहेत या कुलदेवतांचा कुलधर्म म्हणजे गोंधळ होय. गोंधळ मांडणारे ते गोंधळी !
उत्स्फूर्त आणि पारंपारिक अशा स्वरूपात गोंधळी हा शक्तीचे जागरण करून गोंधळ सादर करतो. या गोंधळामधून अनेक शाहीर पुढे आलेले दिसतात. मराठीतील पहिला शाहीर म्हणून गणला गेलेला ‘अग्नी दास’ हा गोंधळी होता .

3.जागरण

खंडोबाच्या विधी नाट्यात्मक उपासनेला जागरण असे नाव आहे हा विधी करणारी पुरोहित म्हणजे ‘ वाघ्या ‘आणि ‘मुरळी’ यांची जोडी.
कपाळी भंडारा, फेटा, गळ्यात अश्वारूढ खंडेरायांचा टाक, धोतर नेसून असा वाघ्या येतो. कपाळी कुंकवाची बारीक चिरी, कपाळभर भंडाऱ्याच्या हळदीचा मळवट , हातात दोन घंटा असलेली ,पायात घुंगुर चाळ असलेले असे मुरळीचे ध्यान वाघ्या बरोबर वाकून झुकून करीत नाचत गिरक्या घेत खंडोबाचे स्तुतिगान करीत असते.
यामध्ये खंडोबाची, बानूची, शिवपार्वतीची गाणी व खंडोबाची आख्याने गायली जातात. वाघ्या मुरळी एकत्रितपणे आख्यान सांगतात. समारोपाला आरतीतळी ओझे उतरवण्याचा उत्तर पूजेचा कार्यक्रम होतो भंडारा उधळणे सुरू होते.

4.दशावतार

सामान्यतः पौराणिक विषय घेऊन दशावतार सुरू होतो बहुदा भगवान विष्णूंच्या दशावताराशी संबंध जोडलेला असतो. सुरुवातीला वाद्यांच्या गजरात पदी सुरू होतात. त्याच पार्श्वभूमीवर मुख्य पात्र प्रवेशते आख्यानाचा परिचय करून देते. राजा हरिश्चंद्र, रामायण, महाभारतातील प्रसंग, जालिंदर वध असे विषय निवडलेले असतात. दशावतारातील महत्त्वाचे वेधक व आगळे वेगळे पात्र म्हणजे सकासुर!
यामध्ये टाळ, झांज, मृदुंग या वाद्यांची पार्श्वभूमी ही महत्त्वाची असते. आणि तेवढेच महत्त्वाचे असते सोंगे व पात्रे आणि नर्तनही! दशावतार या प्रकारामध्ये स्वतंत्र रंगमंच नसतो. मैदानात, देवळापुढे, रस्त्याच्या कडेला दशावतार खेळ सूत्रधाराने मांडला की भोवती लोक बसतात. सर्व लोक खरे तर त्यात सहभागी होतात.

5.भारुड

संत वांग्मयामध्ये रूपकात्मक रचनांना भारुड रचना असे म्हणतात. एकनाथी भारुडे विंचू चावला बाईसावाला इत्यादी प्रसिद्ध आहेत एकनाथांप्रमाणे खरे तर सर्वच संतांनी कमी अधिक प्रमाणात या रूपकांची रचना केलेली आहे.
वेशभूषा व रंगभूषा करून रंगकर्मी रंगपिटात येतो व भारुडाच्या धृपदावर नाच करतो. मृदुंग, टाळ या वाद्यांची साथ असते . अभिनयाबरोबरच वाचिक, अंगीक व सात्विक अभिनयही पात्राद्वारे केला जातो.

6.तमाशा/लावणी

तमाशा म्हटलं की वाद्यांचा गलबलाट आलाच ढोलकी डाळ इत्यादी वाद्यांचा गजर करूनच खेळायला सुरुवात होते वाद्यांचा गजर होऊ लागला की त्या कडकडाटाने प्रेक्षक ,गावकरी आकर्षित होऊन मंचाच्याभोवती जमू लागतात. तमाशाचे सादरीकरणात सर्वसामान्यता क्रमाने पूर्वरंगात गण ,गवळण बतावणी व रंगबाजी आणि उत्तर रंगात वगनाट्य आविष्कारांची मांडणी केली असते.

निष्कर्ष

महाराष्ट्रातील लोककला हे आपल्या सांस्कृतिक धनाचे अनमोल रत्न आहेत. या कलांमध्ये आपल्या पूर्वजांची बुद्धिमत्ता, कल्पकता आणि कौशल्य साठलेले आहे. कीर्तन, गोंधळ, तमाशा, भारुड, आणि अशा अनेक कलांनी आपल्या जीवनाला रंग भरला आहे. या कलांचे जतन करणे आणि पुढच्या पिढीपर्यंत पोहोचवणे ही आपली जबाबदारी आहे. आपण सर्वांनी मिळून या कलांचे संवर्धन करण्याचा प्रयत्न करूया. या लेखाद्वारे आपण महाराष्ट्राच्या लोककलांच्या एक छोटीशी झलक पाहिली. या विषयावर अधिक शोध घेणे आणि या कलांचा आनंद लुटणे, यातच आपल्या सांस्कृतिक वारसाचा खरा आदर होईल.

तुम्हाला कोणती लोककला सर्वात जास्त आवडते? तुमच्या आवडत्या लोककलेबद्दल कमेंट करून सांगा.

महाराष्ट्रातील लोककला – FAQs